1) Giriş
Vatandaşlık kavramı, günümüzde, en basit ifadeyle, bireyin belirli bir devletle arasındaki karşılıklı hak, görev ve yükümlülük ilişkilerini belirleyen hukuksal bir bağı ifade eder. Vatandaşlık kişilere devlet nezdinde bir takım haklar verdiği gibi bazı yükümlülükler de doğurur. Bir ülkedeki vatandaşlar ile yabancı kişiler arasındaki fark bu hak ve yükümlülüklerle belirlenir. Vatandaşlık kavramı, iç hukuktaki bu görüntüsünün yanı sıra, milletlerarası hukukta da devlete kendi tabiiyetindeki kişileri yabancı ülkelere karşı savunma hakkını verir. Buradan da görüleceği üzere vatandaşlık, bireyle devlet arasında karşılıklı bir bağ oluşturur.
Tarihi olarak baktığımızda, vatandaşlık anlayışı, II. Meşrutiyete kadar, "Osmanlılılık" ideolojisine dayanmıştır. Dünyada ve ülkemizde ulus-devlet anlayışının yerleşmeye başlamasıyla da, cemaatten topluma doğru bir evrim yaşanmış, vatandaşlık kavramı da bu evrede ortaya çıkmıştır. Cumhuriyetin ilanıyla "Osmanlılılık" yerini "Türkçülük" fikrine bırakmıştır. 61 Anayasası ile bu milliyetçi anlayıştan uzaklaşılmaya çalışılsa da, bu çabalar vatandaşlık anlayışını olması gereken demokratik zemine çekmeye yetmemiştir. Günümüzde de bu anlamda vatandaşlık kavramı üzerine tartışmalar devam etmekte, konu popülerliğini sürdürmektedir.
Anayasanın 66. Maddesi "Türk Vatandaşlığı" başlığını taşımaktadır:"Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türktür. Türk babanın veya Türk ananın çocuğu Türktür. (Mülga cümle: 3/10/2001-4709/23 md.)Vatandaşlık, kanunun gösterdiği şartlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir. Hiçbir Türk, vatana bağlılıkla bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça vatandaşlıktan çıkarılamaz. Vatandaşlıktan çıkarma ile ilgili karar ve işlemlere karşı yargı yolu kapatılamaz." Maddede de belirtilen, 5901 sayılı "Türk Vatandaşlığı Kanunu" ile vatandaşlığın kazanılma ve kaybedilme şartları düzenlenmiştir. Vatandaşlığın kazanılmasına ilişkin şartlar aşağıda ayrıntılı olarak incelenecektir.
2) Türk Vatandaşlığının Kazanılması
5901 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu, vatandaşlığın kazanılması halini doğumla kazanma ve sonradan kazanma olarak iki ana başlığa ayırmıştır. Mülga 403 sayılı Vatandaşlık kanununda yapılan ayrım doktrin tarafından eleştirilmiş, yeni kanun düzenlenirken bu eleştiri dikkate alınarak daha doğru bir ayrıma gidilmiştir. Vatandaşlığın sonradan kazanılması üç şekilde mümkün olmaktadır: Yetkili makam kararı, evlat edinme yolu ve seçme hakkının kullanılması. Bunların yanı sıra kanunda Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti vatandaşlarının ve Mülga 403 sayılı kanuna göre vatandaşlığını kaybedenlerin Türk vatandaşlığını kazanması halleri özel olarak düzenlenmiştir.
a. Vatandaşlığın Doğumla Kazanılması
Doğumla kazanılan vatandaşlık soy bağı veya doğum yeri esasına göre kendiliğinden, doğum anında kazanılır. Kanunumuz, Soy bağı esasına göre vatandaşlık anlayışını benimsemiş olsa da, vatansız doğan çocukların bir devlet vatandaşlığı kazanabilmesi ilkesine istinaden, doğum yeri esasına ilişkin hükümlerde barındırır.
Soy bağı esasına göre kazanılan vatandaşlık, ana babanın evlilik birliği içerisinde olup olmamasına göre değişiklik gösterir. "Türkiye içinde veya dışında Türk vatandaşı ana veya babadan evlilik birliği içinde doğan çocuk Türk vatandaşıdır." (TVK. m.7/1) Bu hükme göre ebeveynlerden herhangi biri evli bir Türk vatandaşı ise, çocuk ülke içi veya dışındaki doğumu anında vatandaşlığı kazanmaktadır.
Evlilik birliği dışındaki Ebeveynler için durum biraz daha farklıdır. Annenin Türk vatandaşı, babanın yabancı olması durumunda çocuk Türk vatandaşıdır; ancak babanın Türk vatandaşı, annenin ise yabancı olduğu durumlarda çocuğun Türk vatandaşlığını kazanması soy bağı kurulmasını sağlayan usul ve esasların yerine getirilmesine bağlıdır. Bu usuller Nesebin Tahsisi, babalığın hükümle tahakkuk etmesi ve tanımadır.
TVK. m.8'de "Türkiye'de doğan ve yabancı ana ve babasından dolayı doğumla herhangi bir ülkenin vatandaşlığını kazanamayan çocuk, doğumdan itibaren Türk vatandaşıdır." Denerek vatansız doğan çocukların bir vatandaşlık kazanması amaçlanmıştır.
b. Vatandaşlığın Sonradan Kazanılması
Vatandaşlığın sonradan kazanılması yetkili makam kararı, evlat edinme yolu ve seçme hakkının kullanılması yollarıyla mümkün olmaktadır.
b.1) Yetkili Makam Kararı ile Türk Vatandaşlığının Kazanılması
Yabancılar gerekli şartları taşımaları halinde Türk vatandaşlığını kazanabilirler. Bu şartlar TVK. m.11'de sayılmıştır:(1) Türk vatandaşlığını kazanmak isteyen yabancılarda;
a) Kendi millî kanununa, vatansız ise Türk kanunlarına göre ergin ve ayırt etme gücüne sahip olmak,
b) Başvuru tarihinden geriye doğru Türkiye'de kesintisiz beş yıl ikamet etmek,
c) Türkiye'de yerleşmeye karar verdiğini davranışları ile teyit etmek,
ç) Genel sağlık bakımından tehlike teşkil eden bir hastalığı bulunmamak,
d) İyi ahlak sahibi olmak,
e) Yeteri kadar Türkçe konuşabilmek,
f) Türkiye'de kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kimselerin geçimini sağlayacak gelire veya mesleğe sahip olmak,
g) Millî güvenlik ve kamu düzeni bakımından engel teşkil edecek bir hali bulunmamak,
şartları aranır.
(2) Türk vatandaşlığını kazanmak isteyen yabancılarda, yukarıda sayılan şartlarla birlikte, taşıdıkları devlet vatandaşlığından çıkma şartı da aranabilir. Bu takdirin kullanılmasına ilişkin esasların tespiti Bakanlar Kurulunun yetkisindedir.
Türk Vatandaşlığının Kazanılmasında İstisnai Haller
Mülga 403 sayılı kanundan farklı olarak TVK'da "millî güvenlik ve kamu düzeni bakımından engel teşkil edecek bir hali bulunmamak şartıyla Bakanlığın teklifi, Bakanlar Kurulunun kararı ile" aşağıdaki kişilerin Türk vatandaşlığını kazanabileceği belirtilmiştir.
a) Türkiye'ye sanayi tesisleri getiren veya bilimsel, teknolojik, ekonomik, sosyal, sportif, kültürel, sanatsal alanlarda olağanüstü hizmeti geçen ya da geçeceği düşünülen ve ilgili bakanlıklarca haklarında gerekçeli teklifte bulunulan kişiler.
b) Vatandaşlığa alınması zaruri görülen kişiler. 403 sayılı Kanunda da yer alan bu hüküm, doktrinde, idarî kararların yargısal denetime tâbi olması ilkesi yönünden açık olmadığı gerekçesiyle eleştirilmiştir.
c) Göçmen olarak kabul edilen kişiler. 5543 sayılı İskân Kanunu'nun 3. Maddesinde "göçmen, Türk soyundan ve Türk kültürüne bağlı olup, yerleşmek amacıyla tek başına veya toplu halde Türkiye'ye gelip bu Kanun gereğince kabul olunanlar" şeklinde tanımlanmıştır.
Türk Vatandaşlığının Yeniden Kazanılması
Çıkma izni almak suretiyle Türk vatandaşlığını kaybedenler ve ana veya babalarına bağlı olarak Türk vatandaşlığını kaybedenlerden kanunda öngörülen (TVK m.21 ) süre içerisinde seçme hakkını kullanmayanlar; Türkiye'de ikamet etme süresine bakılmadan, Türk vatandaşlığını Bakanlık kararıyla yeniden kazanabilirler.
Vatandaşlık kanunu kapsamında Türk vatandaşlığı kaybettirilenler ve Türk vatandaşlığını kaybedenler, millî güvenlik bakımından engel teşkil edecek bir halinin bulunmaması ve Türkiye'de üç yıl ikamet etmek şartıyla Türk vatandaşlığını yeniden kazanabilirler.
Türk Vatandaşlığının Evlenme Yoluyla Kazanılması
Kanuna göre, evlenme yoluyla vatandaşlığın kazanılması için gerekli şartlar şunlardır:
" en az üç yıldan beri evli olmak,
- evliliğin devam ediyor olması,
- aile birliği içinde yaşama,
- evlilik birliği ile bağdaşmayacak bir faaliyette bulunmama,
- millî güvenlik ve kamu düzeni bakımından engel teşkil edecek bir hali bulunmamak.
Rifat Erten'in makalesinde tespit ettiği gibi 5901 sayılı kanun'un bu hükmü de pek çok diğer hükmü gibi Avrupa Sözleşmesi'ne uyum sağlamaktadır:
"Avrupa Vatandaşlık Sözleşmesi'nin m. 4(c) hükmünde, evliliğin veya evliliğin sona ermesinin ya da evlilik sırasında eşlerden birinin vatandaşlığının değişmesinin, diğer eşin vatandaşlığını kendiliğinden etkilemeyeceği bir ilke olarak konmuştur. Dolayısıyla, Tasarı'nın yaklaşımı, Sözleşmeye de uygunluk göstermektedir. Bununla birlikte, Sözleşme'nin 6(4) (a) hükmüne göre, taraf devletler, vatandaşlarının eşlerinin kolay yoldan vatandaşlık kazanmalarını sağlayan hükümler getirebilirler. Dolayısıyla Tasarı m. 16'daki düzenleme, Sözleşmenin bu hükmü anlamında, kolaylaştırılmış yoldan Türk vatandaşlığının kazanılmasını sağlamaktadır."
Yetkili Makam Kararıyla Vatandaşlığın Kazanılması Usulü ve Başvuru Yolları
Yetkili makam kararıyla vatandaşlığın kazanılması usulü 5901 sayılı kanunun 18. , 19. Ve 37. maddelerinde düzenlenmiştir. Genel olarak başvurular 37. Madde uyarınca yurt içinde ikamet edilen yer valiliğine, yurt dışında ise dış temsilciliklere yapılır. Başvuru bizzat veya özel vekaletname ile yapılabilir. Kanunda, evlenme yoluyla vatandaşlığın kazanılması ve istisnai yollarla kazanılması için, vatandaşlık başvuru inceleme komisyonu öngörülmüştür. Buna göre 11. ve 16. Madde kapsamında vatandaşlık kazanmak isteyen yabancılar, başvuru için gerekli şartları taşıyıp taşımadıklarının tespiti için öncelikle illerdeki bu komisyonlara başvurmalıdır. Burada amaç incelemelerin baştan yapılmasını sağlayarak iş yükünü azaltmaktır, zaman kaybının engellenmesidir.
İlk merci ( komisyon, valilik veya dış temsilcilik ) şartların sağlandığını tespit ederse yabancının adına bir vatandaşlık dosyası hazırlayıp, karar verilmek üzere bakanlığa gönderir. Bakanlık, duruma göre ilgili maddesinde belirtilen karar makamı, inceleme ve araştırma sonucunda karar
Türk vatandaşlığının kazanılmasına ilişkin kararlar, karar tarihinden itibaren hüküm ifade eder. Bu kazanımdan eş yararlanmaz, ancak velayet altındaki çocuklar eşin izni ile vatandaşlık kazanımından yararlanabilir. Ana veya babanın Türk vatandaşlığını kazandığı tarihte kendileri ile birlikte işlem görmeyen çocukları, ergin olduktan sonra Türk vatandaşlığını kazanmak üzere başvurdukları takdirde TVK 11. Maddedeki genel yetkili makam kararıyla vatandaşlığı kazanma şartları aranır.
b.2) Evlat Edinilme Yoluyla Türk Vatandaşlığının Kazanılması
Evlat edinilme işlemi ebeveyn ile çocuk arasında soy bağını tesis eden hukuki bir işlemdir. 403 sayılı kanun döneminde, evlat edinilme küçüğün vatandaşlığına etki etmemekteydi, ancak vatansız olma veya vatanının tespit edilememesi durumunda evlatlığa alınmakla Türk vatandaşlığı kazanırdı. 5901 sayılı kanuna göre millî güvenlik ve kamu düzeni bakımından engel teşkil edecek bir hali bulunmamak şartıyla, karar tarihinden itibaren Türk vatandaşlığını kazanabilir.
Kanunda başvuru mercii ve usulü açık değildir. Sistematiğine bakıldığında Yetkili makam kararıyla kazanma usulüne dahil edilmek istenmiş gibi görünse de, 19. Madde de açıkça "yetkili makam kararı ile Türk vatandaşlığı kazanmak isteyenler" için geçerli olan usulden bahsedilmektedir. Kanunun 9. Maddesinde de evlat edinme ve yetkili makam kararı farklı kazanım yolları olarak değerlendirildiğinden, 19. Madde kapsamına sokulamamaktadır. Sonuç olarak Evlat edinilme yolu ile Türk vatandaşlığının kazanımı için takip edilecek usul belirsizdir.
b.3) Türk Vatandaşlığının Seçme Hakkının Kullanılması Suretiyle Kazanılması
TVK'nın 25. Maddesine göre izin isteyerek Türk vatandaşlığından çıkan kişilerin, eşlerinin muvafakati ile Türk vatandaşlığından çıkan ergin olmayan çocukları için, ergin hale geldikleri zaman Türk vatandaşlığını seçme hakkı tanınmıştır. Türk Vatandaşlık Kanunu'nun 27. Maddesinde düzenlenen bu duruma göre, vatandaşlıktan çıkan ebeveynin talebi ve diğer ebeveynin muvafakati ile küçük de vatandaşlığını kaybeder. Muvafakat verilmezse hakim karar verir. Ebeveynlerin birlikte Türk vatandaşlığından çıkmaları durumunda çocuk da vatandaşlıktan çıkar. Bu çocuklar ergin olmalarından itibaren üç yıl içinde seçme haklarını kullanarak Türk vatandaşlığını kazanabilirler. Seçme hakkı ile Türk vatandaşlığının kazanılması, bu hakkın kullanılmasına dair şartların tespitine ilişkin karar tarihinden itibaren hüküm ifade eder.
3) Sonuç
Türk vatandaşlığının kazanılması doğumla ve sonradan olabilmektedir. Sonradan kazanılması halinde, yetkili makam kararı yoluyla, evlatlık edinme yoluyla veya seçme hakkının kullanılması yoluyla yapılabilmektedir. Yetkili makam kararı suretiyle kazanılmasında; genel şartlar, istisnai haller, evlenme yolu ve vatandaşlığın yeniden kazanılması yolu sayılmıştır. Buradan anlaşıldığı üzere, Türk vatandaşlığının kazanılmasının şartları koşullara göre değişiklik göstermektedir. 5901 sayılı kanun bu koşulların sistematikleştirilmesi açısından mülga 403 sayılı kanundan ileride de olsa, hala bazı eksiklikler barındırmaktadır. Usul ve başvuru yolları açık değildir, çelişkiler barındırmaktadır.
Stj. Av. Elif Burcu ÇELİK
Kaynakça:
§ 403 Sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu
§ 5543 Sayılı İskan Kanunu
§ 5901 Sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu ve Gerekçesi
§ Aybay, Rona, Vatandaşlık Hukuku, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2008, s. 4.
§ Doğan, Vahit ve Hasan Odabaşı, Yargı Kararları Işığında Vatandaşlık ve Yabancılar Hukuku, Seçkin Yayınları, Ankara, 2004, s. 27.
§ Doğan, Vahit, Türk Vatandaşlık Hukuku, Seçkin Yayınları, Ankara, 2004, s. 22.
§ Erten, Rifat, "Türk Vatandaşlığı Kanunu Tasarısı'nın Türk Vatandaşlığının Kazanılmasına İlişkin Hükümleri", Ankara Barosu Dergisi, Güz 2008, Sayı 4.
§ Nomer, Ergin, Vatandaşlık Hukuku, B. 16, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi 2007, s. 90-91.
§ Polat, Ezgi Güzel, "Osmanlıdan Günümüze Vatandaşlık Anlayışı", Ankara Barosu Dergisi, Sayı 3, 2011.
§ Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
* İstanbul Barosu, Stajyer Avukat Elif Burcu Çelik
Aybay, Rona, Vatandaşlık Hukuku, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2008, s. 4.
Doğan, Vahit, Türk Vatandaşlık Hukuku, Seçkin Yayınları, Ankara, 2004, s. 22.
Polat, Ezgi Güzel, "Osmanlıdan Günümüze Vatandaşlık Anlayışı", Ankara Barosu Dergisi, Sayı 3, 2011.
Doğan, Vahit ve Hasan Odabaşı, Yargı Kararları Işığında Vatandaşlık ve Yabancılar Hukuku, Seçkin Yayınları, Ankara, 2004, s. 27.
Nomer, Ergin, Vatandaşlık Hukuku, B. 16, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi 2007, s. 90-91.
Erten, Rifat, "Türk Vatandaşlığı Kanunu Tasarısı'nın Türk Vatandaşlığının Kazanılmasına İlişkin Hükümleri", Ankara Barosu Dergisi, Güz 2008, Sayı 4.
Bkz. 17. Maddenin gerekçesi
