Günümüz toplumları, merkezinde bilişim teknolojilerinin yer aldığı ve toplumsal yaşamın her alanına yoğun şekilde etki eden hızlı ve kontrolsüz bir değişim sürecinden geçmektedir. Akıllı telefonlar ve siber dünyanın gelişmesiyle artış gösteren dijital platformlar hem toplumsal hem bireysel açıdan oldukça mühim değişikliklere yol açmaktadır. Miras Hukuku insan hayatındaki önemine binaen birçok değişiklikten geçmiştir ve köklü bir geçmişe sahiptir. Bilinen en eski hukuk düzenlerinden biri olan Roma Hukuku “miras” kavramına dair öncü düzenlemeler ihtiva etmektedir. Yenilikçi teknolojilerin hızlı artışı Miras Hukuku’nun bu yeniliklere uyumu konusundaki tartışmaları da beraberinde getirmektedir.
Türk Hukuku Bakımından Miras
Miras, bir kimsenin ölümü ile mirasçılarına intikal eden özel hukuk ilişkilerinin tümünü ifade etmektedir. Yani ‘tereke’ anlamına gelmektedir. 4721 Sayılı Türk Medeni Kanunu bu kavramı “malvarlığı” olarak ifade etmektedir. Malvarlığı ile ifade edilen kavram aslında “tereke”dir. Mal varlığı çoğunlukla kişi hayattayken kullanılan bir kavramdır. Tereke ise ölenin malvarlığına eşit bir kavram olarak kullanılmaktadır.
Mirasbırakan ölümü ile kendisine ait özel hukuk ilişkilerinin hukuki akıbetinin belirlendiği kişidir. Mirasbırakanın terekesi üzerinde külli halef sıfatıyla hak sahibi olan kişi ise mirasçıdır. Külli halefiyet bir mal varlığının, bütün olarak, aktifi ve pasifiyle, bir kimseden başka bir kimseye intikal etmesidir.
Dijital Miras ve Dijital Mal Varlıkları
Dijital mal varlıkları, sanal ortamda varlık gösteren bütün mallar, haklar, borçlar ve hukuki vaziyetler olarak tanımlanabilir. Bu mal varlıklarının mirasçılara aktarımı ise dijital miras kavramını karşılar. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu (UNESCO) dijital mirasların korunması konusunda faaliyet gösteren öncü kuruluşlardan biridir. (UNESCO)’nun yapmış olduğu tanımda ise dijital miras, “gelecek nesiller için saklanması gereken bilgisayar tabanlı kalıcı değerler” olarak geçer.
-Takipçi sayısının çok olması itibarıyla Facebook, Twitter, Instagram, Linkedln gibi sosyal ağ hesapları
-Bitcoin
-Ciddi bir kitle tarafından kullanımda olan oyun uygulamalarında, karakterlerin ileri düzeylere kadar çıkarılmış olması sebebiyle kazanılan oyun hakları
-Itunes, Match, Player, Spotify gibi müzik ve video servislerindeki üyelik hakları
-Çevrimiçi bankalarda hesaplar, profiller, şifreler ve ödeme hizmetleri
-Fotoğraf düzenleme programlar, icloud vb. anıları yedekleyen yazılımlar
-Çevrimiçi mağazalarda müşteri hesapları, sistemler, e-kitaplar vb. hizmetler
-Her alandan içerik üreticisinin kullanımında olan maddi değeri yüksek bloglar
-Henüz paylaşıma verilmeyen kişisel videolar, fotoğraflar ve bunlardan kaynaklı telif hakları
Şeklinde örneklendirebileceğimiz, yaşantımızın çok önemli bir kısmını içine alan bu dijital varlıklar maddi olarak her geçen gün kazandıkları değer ile dikkat çekmektedir. İçerik üretici ve servis sağlayıcı internet sitelerine şirketler tarafından büyük yatırımlar yapılması, geliştirilen oyun karakterlerinin açık artırmayla satılması, oyun kurucuların fiilen oluşturdukları maçlar, yarışlar vs. etkinliklerin maddi boyutunun ciddi rakamlara ulaşması şeklinde birkaç örnekle dahi dijital mülkiyet kavramının yasal zemine muhtaç olduğu kanısına rahatlıkla varılabilir.
Söz konusu dijital mal varlığının kişinin ölüm anının gerçekleşmesiyle kime miras kalacağı ve bu bağlamda hukuken nasıl bir usul izleneceği merak konusudur. Dijital mal varlıklarının miras niteliğini haiz olup olmaması üzerine düşünülmesi ve çözüm önerileri geliştirilmesi gereken bir konudur.
Kullanıcıların dijital mal varlıklarını muhafaza ettiği hesaplar, hizmet şartları sözleşmesinin kullanıcılar tarafından kabulüyle kullanıma sunulur. Bu tür hizmetleri veren şirketler, bunun bir mülkiyet hakkı değil kullanım hakkı olduğunu ve miras kapsamında değerlendirilemeyeceğini iddia etmektedirler. Günümüzde mevcut düzenlemeler kapsamında dijital varlıkların mülkiyetinin kullanıcılara ait olmaması, dijital varlıkların başka şahıslara aktarımını engellemektedir. Bu kapsamda bazı şirketler ölümün gerçekleşmesi ile dijital varlıkların kontrol aracı olan kullanıcı şifrelerini mirasçılara vermektedir. Kimi servis sağlayıcı internet siteleri ise verilerin kişisel olduğu ve verilere erişimin hak ihlali doğuracağı düşüncesiyle şifreleri vermekten imtina etmektedir.
Kişilik hakkı, değerlerin tamamı üzerinde geçerli olan ve herkese karşı ileri sürülebilen evrensel bir haktır. Kişilik hakkı önemine istinaden birçok kanun ve sair düzenlemede kendine yer bulmaktadır. Dijital mal varlıklarının aktarımı konusunda yapılan ve yapılacak olan düzenlemelerin kişilik hakları sınırlarını aşmadan ortaya çıkarılmaya çalışılacağı şüphesizdir.
Dijital Miras Türk Hukukunun Neresinde?
Dijital miras hakkı; sanal dünyada kendine karşılık bulan, yasal zeminde karşılığı henüz bulunmayan yeni kuşak haklardandır.
Güncel Mevzuatımız kişilerin mal varlığının mirasçılara geçiş usulünü düzenlemiştir. Fakat teknolojinin gerisinde kalarak dijital mal varlığı ile ilgili herhangi bir düzenleme yapılması girişiminde henüz bulunulmamıştır.
Hukuk düzeni toplumsal değişimlere ayak uydurarak kamu düzenini sağlamada etkin role sahiptir. Bu kapsamda, çıkabilecek uyuşmazlıklara çözüm bulmakla mükelleftir. Dünya üzerinde var olan bilgilerin yaklaşık olarak %90’ı dijital olarak mevcut hale getirilmiştir. Bu durum dijital varlık konusunun her geçen gün daha da önemli hale geleceğini göstermektedir.
Güncel Mevzuatımızda dijital varlıkları vasiyet bırakmaya engel bir düzenleme yoktur. Fakat ölümle birlikte ölenin dijital varlıklarına erişimin sağlanamaması veya sağlandığı ihtimalinde bu varlıkların mirasçılar arasında paylaşım usulünün düzenlenmemiş olması problemli olan noktadır. Dijital varlıkların da mirasçılara geçebileceği ve geçmesi durumunda paylaşım usulü açık şekilde Medeni Kanun’da düzenlenmelidir.
Ülkelerin mevcut kaynaklarının israf olmaması, ülkeler arası işbirliğinin sağlanması gibi nedenlerden ötürü standartlaşmaya gidilmesi uluslararası etkileşimin bu denli kolay ve yoğun olduğu küresel dünyada bir zorunluluk haline gelmiş bulunmaktadır. Mevcut ve ileride doğabilecek hak kayıplarına yol açılmaması adına Uluslararası anlamda gündem haline gelmeyi başaran “dijital miras” hakkındaki gelişmeler takip edilmeli ve ilgili kanunlarımızda vakit geçmeden bir zemine oturtulmalıdır.
Dünya Gündeminde Dijital Miras
Girişimciler “dijital miras” geleceğine yatırım yapmaya başlamış vaziyettedirler. Uluslararası alanda dijital mal varlıklarının yönetimini yapan şirketler dahi bulunmaktadır. Bu şirketler birçok hak kaybını önleyici nitelikte çalışmalarda bulunmaktadır.
Bazı özel kuruluşların yaptığı çalışmalar dikkat çekmektedir. “If I Croak” web sitesi gerçekleştirdiği çalışmalarla “planlayıcı” adı altında kullanıcılarının vasiyetlerini kayıt altına almaktadır. Kullanıcılar hem maddi hem de dijital mal varlıklarını planlayıcı ile kayıt altına alarak mirasçılarına intikalini sağlamaya çalışmaktadır. Böylece varis ölümden sonrası için dijital mal varlıklarının yönetimini haiz olmaktadır.
Bireyler vasiyetname düzenleme suretiyle ölümden sonra mal varlıkları üzerinde tasarruf edilme imkanı bulurlar. Facebook amaç bakımından vasiyetnamenin sağladığı faydaları ‘hesap varisi’ uygulamasıyla gerçekleştirmeye çalışmaktadır. Söz konusu uygulama Facebook kullanıcılarının kendilerine varis seçebilmeleri imkanı sunmaktadır. Facebook’un bu adımının dijital mal varlıkların aktarımı konusunda önemli bir başlangıç olduğunu kabul etmek gerekir.
Konumuza ilişkin, BBC Türkçe’nin derlediği haber içeriğine göre; avukat Matthew Strain, müvekkillerine dijital mirasları konusunda tavsiyelerde bulunmakta ve vasiyetnamelerine şimdiden bu hususlarda ekler düzenlemelerini tavsiye etmektedir.
Goldsmiths Üniversitesi’nin yürüttüğü bir araştırma dijital miras kavramının akıllarda yer etmeye başladığını doğrular niteliktedir. Araştırmaya göre İngilizler, milyarlar değerinde müzik, film, uygulama vb. internet üyeliğine sahip. Keza aynı araştırmaya göre her 10 kişiden biri sanal ortamda etkileşimde bulunmalarını sağlayan şifrelerini vasiyetnamelerine eklemeye başlamış durumdadır.
Google, kullanıcıları için öldükten sonra ‘dijital miras bırakma’ imkanı sağlamaya yönelik çalışmalar yapmaktadır. Google bu konudaki seçimi kullanıcılara bırakma istediğinde olduğunu belirtmektedir. Ölümden sonra hesapların akıbetinin ne olacağını kullanıcıların karar vermesi doğrultusunda çalışmalara başlamış olduğu söylenebilir.
Avrupa Birliği ortak bir Medeni Kanun oluşturabilmek adına çaba göstermektedir ve bu konuda girişimlere başlamıştır. Teknolojinin bu hızlı dönüşümü karşısında Medeni Kanun’un dijital miras konusunu içine alacak şekilde düzenlenmesi gerektiği yönünde fikirler her geçen gün yayılmaya devam etmektedir. Dünya gündemine hızlı bir giriş yapan dijital miras kavramı bu ortak Medeni Kanunda yerini alacak gibi görünmektedir.
Almanya Federal Mahkemesi bu konuda emsal teşkil edecek bir karara imza atmıştır. Berlin’de dijital mirasa yönelik bir ihtilaf mahkeme önüne taşınmıştır. Tren kazası sonucu hayatını kaybeden şahsın annesi Simone W, kızının Facebook hesabına erişim hakkı elde edebilmek için Facebook’a dava açmıştır. Olayın intihar mı yoksa kaza mı olduğu açıklığa kavuşamamıştır. Simone W, Facebook hesap içeriğinden gerçekleri öğrenebileceğini düşünerek ilgili davayı açmıştır. Olayın gelişiminde Berlin Eyalet Mahkemesi aile lehine karar vermiştir. Facebook ise davayı temyize götürmüştür. Almanya Federal Mahkemesi, varislerin bu hesaplara erişim hakkı olması gerektiğini karara bağlamıştır. Federal Mahkeme Başkanı Ulrich Herrmann, dijital içeriklerin ayrı bir uygulamaya tabi tutulmasına bir gerekçe görmediklerini belirtmiştir.
Her ne kadar konu üzerine yapılan tartışmalar henüz tüketilmemiş olsa da görünen o ki dijital varlıkların nesillere aktarılması gelecekte mümkün hale gelecektir.
Sonuç Olarak
Günümüzde biriktirdiğimiz dijital kayıtlar fiziksel kayıtları aşmış durumda. Bu durumun potansiyel önemini göz ardı etmeden yapılacak girişimler ileride fayda sağlayabilir. İnternet üzerinden kullanılan tüm hizmetlerin erişim bilgilerine dair bir döküm oluşturmak hak kayıplarının önüne geçebilir. Kişilerin dijital varlıklarını şifreleriyle birlikte vasiyetname şeklinde düzenlemesi olası sorunları engelleyebilir.
Dijital verilerin korunması için belli stratejiler geliştirilebilir ve evrensel bir yaklaşım için çözümler üretilebilir. Olası uyuşmazlıklar bağlamında mahkemelerin seçeceği bilirkişilerin uzman ve sanal mülkiyet konusunda yetkinlik kazanmış olması gerekecektir. İlerleyen yıllarda yaşanması muhtemel uyuşmazlıkların çözümü adına bu konuda mevzuatın netleşmesi zamanla elzem hale gelecektir.
Stj. Av. Öykü Yaman
Kaynakça:
1-Prof. Dr. Mustafa DURAL, Prof. Dr. Turgut ÖZ, Türk Özel Hukuku Cilt IV Miras Hukuku, Filiz Kitapevi, İstanbul 2015, s.5.
3-Uniform Law Commission, “Revised Uniform Fiduciary Access To Digital Assets Act (2015)” , s.4.
4- Blog, If I Croak, https://www.ificroak.com/blog/ , (ET: 27.11.2018)
5-GÜLER DEMİREL Gamze, Ölüm Hak Dijital Miras Helal, Dijital Hayat Akademisi, http://www.dijitalhayatakademisi.com/olum-hak-dijital-miras-helal/ , (ET: 27.11.2018)
5-ESKALEN Serkan, Dijital miras, http://www.serkaneskalen.com/dijital-miras/ , (ET: 27.11.2018)
6-Dijital Miras Tartışması, http://www.hukukihaber.net/dinlence/dijital-miras-tartismasi-h27205.html , (ET: 27.11.2018)
7-BİYAN Özgür ve AKÇİL Çağla Gizem, “Dijital Miras ve Vergisel Boyutu”, Mali Hukuk Dergisi S:165 (2018); http://www.ozgurbiyan.com/wp-content/uploads/D%C4%B0J%C4%B0TAL-M%C4%B0RAS-VE-VERG%C4%B0-BOYUTU-compressed.pdf , (ET:27.11.2018)
6-SIRT Timur , Dijital Miras Peşindeyiz , http://www.sabah.com.tr/yazarlar/pazar/sirt/2015/05/31/dijital-miras-pesindeyiz , (ET:27.11.2018)
7-Wakefield J. (2011,14 Ekim) Ölünce internet hesaplarınız ne olacak? , https://www.bbc.com/turkce/haberler/2011/10/111014_internetanddeath , (ET:27.11.2018)
8-Almanya’dan emsal Facebook kararı, http://www.hurriyet.com.tr/dunya/almanyadan-emsal-facebook-karari-40949986 , (ET:27.11.2018) ,
