Kripto varlıklar, parasal değeri olan yüzlerce kod ile yazılmış bir veri bütünü olup hem herhangi bir hükümet veya merkez tarafından denetlenmemekte ve yönetilmemekte olması hem de kolay ve hızlı aktarımları sayesinde kullanım alanı giderek yaygınlaşan sanal varlıklardır. Özellikle son yıllarda piyasadaki hacimleri genişleyen kripto varlıklar, birçok kişinin elinde büyük miktarlarda maddi karşılığı olan varlıklara dönüşmüş; bu husus, kişilerin malvarlıklarında daha önce tanımlanmamış bir varlığın oldukça önemli bir alan kaplaması sonucunu yaratmıştır.
Bu çalışmada, yasal düzenlemeler ile niteliği tam olarak belirlenememiş olan kripto varlıkların nitelikleri, takip konusu olabilmeleri ve kripto varlıkların cebri icrası bakımından yaşanan sorunlar değerlendirilmiştir.
I- PARA VE KRİPTO VARLIKLAR
1.1. Para Kavramı
Paranın gerek ekonomik gerekse de hukuki anlamda birçok farklı tanımı bulunmakla birlikte, satış bedeli, hizmet bedeli, zararın tazmini gibi örneklerde borcun ifa edilebilmesi bakımından paranın hukuki açıdan bir ödeme aracı olduğu söylenebilir.
Anayasanın 87. maddesine göre, para basma yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne aittir. 3815 sayılı kanun öncesinde 1 Haziran 1930 tarih ve 1715 sayılı kanun, 27 Nisan 1955 tarih ve 6544 sayılı kanun ve 14 Ocak 1970 tarih ve 1211 sayılı yeni Merkez Bankası Kanununda para basma yetkisi, süreli olarak Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’na devredilmiştir. 21 Nisan 1994 tarih ve 3985 sayılı Kanunun yürürlüğe girmesiyle banknot ihracı yetkisi süresiz olarak TCMB’ye devredilmiştir. Günümüzde para basma yetkisi TCMB’ye aittir. 5038 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun m. 1/1’e göre; “Türkiye Cumhuriyeti Devletinin para birimi yeni Türk lirasıdır.’’
Paranın mal para, temsili para, kaydi para, elektronik para ve sanal para olmak üzere beş farklı türü mevcuttur. Sanal para, Avrupa Merkez Bankası tarafından, ‘’merkez bankası, kredi kuruluşu veya e-para kuruluşu tarafından ihraç edilmemiş ve bazı durumlarda paraya alternatif olabilen bir varlığın dijital temsili’’ olarak tanımlanmıştır. (1) Kripto varlıkların hukuki mahiyetleri henüz tam olarak belirlenebilmiş olmasa da kripto paraların bir tür dijital, alternatif ve sanal para birimleri olduğu kabul görmeye başlamıştır.
1.2. Kripto Varlıklar ve Hukuki Mahiyetleri
1.2.1. Kripto Para Nedir?
Kripto varlıklar, parasal değeri olan yüzlerce kod ile yazılmış bir veri bütünüdür. Kripto para birimi, mal ve hizmet alımında ödeme aracı olarak kullanılan, güvenilir bir merkezi sisteme bağlı olmaksızın, kişilere ödeme aracı sağlayan standart bir para birimi gibi sanal para sistemidir. Kripto paralar, dijital verilerin iletişimine bağlıdır ve kriptografik (şifreleme) yöntemleri kullanılarak, kurallara uygun ve tekil olmalarını sağlamaktadırlar. (2) 21. Yüzyıl ile birlikte günlük hayata entegre olmaya başlayan kripto paraların kullanılan ilk örneği Bitcoin olup Bitcoin ile birlikte Ethereum, Litecoin, Ripple ve Iota gibi binin üzerinde kripto para çeşidi vardır. Bu paraların kullanılabilmesi blok zincir teknolojisinin varlığına ihtiyaç duymaktadır ve bu paraların kontrolü merkezi otoriteye bağlı olmadan blok zincir veri tabanı kullanılarak gerçekleştirilir.
Kripto varlıklar bir yazılımın ürünü olduğundan fiziki bir karşılığı bulunmamaktadır. Kripto paraların alımı, satımı işlemleri sanal cüzdanlar sayesinde gerçekleştirilmektedir. Cüzdan edinmek için kişisel bilgilerin kullanılması zorunluluğu olmamakla birlikte cüzdanlara dışarıdan müdahale edilememekte ve kullanıcıların bilgileri kullanılmadan işlemler yapılabilmektedir. Her cüzdana ait açık ve gizli anahtar şeklinde iki anahtar mevcut olup gizli anahtar, cüzdanın şifresi gibi düşünülebilir. Bu sebeple kaybedilmemeli ve kimseyle paylaşılmamalıdır. Açık anahtar, diğer kullanıcılar tarafından görülebilir ve işlemi gerçekleştirmek için kullanılır. Gizli anahtar ise bu işlemleri onaylamak için kullanılır ve sadece o cüzdanın sahibi tarafından bilinir. (3)
1.2.2. Kripto Paraların Hukuki Mahiyetleri
Kripto paraların hukuki mahiyetleri tartışmalı olsa da malvarlığı değeri olarak kabul edilebileceği konusunda görüş birliği bulunmaktadır. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu’nun 2013/32 sayılı basın açıklamasıyla Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanun kapsamında, kripto paraların elektronik para olarak kabul görmeyeceği belirtilmiş; 16 Nisan 2021 tarihli ve 31546 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan ‘’Ödemelerde Kripto Varlıkların Kullanılmamasına Dair Yönetmelik’’in (Bundan sonra ‘’ÖKVKDY’’ olarak anılacaktır.) 3/1. maddesinde kripto paraların tanımı şu şekilde yapılmış ve sanal para olarak değerlendirilebileceği belirtilmiştir:
‘’Bu Yönetmeliğin uygulanmasında kripto varlık, dağıtık defter teknolojisi veya benzer bir teknoloji kullanılarak sanal olarak oluşturulup dijital ağlar üzerinden dağıtımı yapılan, ancak itibari para, kaydi para, elektronik para, ödeme aracı, menkul kıymet veya diğer sermaye piyasası aracı olarak nitelendirilmeyen gayri maddi varlıkları ifade eder.’’
Kripto paraların hukuki niteliği halen tartışmalı olmakla birlikte, öğretide eşya, menkul kıymet ve para olmak üzere üç farklı görüş mevcuttur. 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun 683. maddesine göre, bir şeye malik olan kimse, hukuk düzeninin sınırları içerisinde, o şey üzerinde dilediği gibi kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Kripto paralar her ne kadar eşya tanımına uymasa da sahibine mülkiyet hakkının verdiği kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisi vermektedir. (4)
Doktrinde dijital varlıkların da eşya olarak düşünülebileceğine ilişkin görüşler mevcut olsa da kripto paraların ayni hak barındırmamaları ve cismani varlıklar olmamaları sebebiyle eşya olarak nitelendirilemeyeceği görüşü ağır basmaktadır.
Kripto paralar, yatırım aracı olarak kullanılabildiğinden bu yönleriyle menkul kıymetlere benzemektedirler. Ancak, kripto paralar belirli bir meblağı temsil etmediklerinden ve kripto para borsasındaki hareketlere göre değerleri değiştiğinden kripto paraların menkul kıymet olarak kabul edilemeyeceği görüşü baskındır.
Kripto paralar zaman içerisinde çeşitli işlemlerde kullanılmaya başlanmış, mübadele aracı olma özelliğini sağladığı düşünülse de kripto paraları mübadele aracı olarak kullanımı henüz tam olarak yaygınlaşmamıştır. Ayrıca ÖKVKDY’nin 3/2 ve 3/3 maddelerinde;
‘’(2) Kripto varlıklar, ödemelerde doğrudan veya dolaylı şekilde kullanılamaz.
(3) Kripto varlıkların ödemelerde doğrudan veya dolaylı şekilde kullanılmasına yönelik hizmet sunulamaz.’’
hükümleri düzenlenerek kripto paraların ödeme aracı olarak kullanımı yasaklanmış, değişim aracı özelliği kısıtlanmıştır. Doktrinde kripto paraların çok değişken bir değere sahip olması nedeniyle para olarak kabul edilemeyeceğine ilişkin görüşler mevcut olsa da kripto paraların sanal para olduğu görüşü baskındır. Nitekim, Avrupa Merkez Bankası’nın sanal para tanımı, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu’nun 2013/32 sayılı basın açıklaması ve son olarak ÖKVKDY m.3/1’e göre kripto paraların sanal para olduğunun kabulü uygun düşecektir.
II- Takip Hukuku Bakımından Kripto Paralar
2.1. Kripto Paraların İlamlı ve İlamsız İcra Yoluyla Takibi
Kripto varlıkların yabancı para olarak kabulü halinde, ilamsız icra yoluyla takip yapılabilmesi için tarafların alacağı hangi para birimi üzerinden karşılaştırdığının bir önemi bulunmadığından ilamsız icra yoluyla takip yapılabilecektir. 2004 sayılı kanunun 58/1-3 maddesine göre; ‘’ alacak veya teminat yabancı para ise alacağın hangi tarihteki kur üzerinden talep edildiği ve faizi’’ takip talebinde gösterilmelidir. Kripto paraların yabancı para olduğu görüşü yaygın olmasa da Türk lirası karşılığını belirlemek mümkün olduğundan genel haciz yoluyla takip yapılabileceği kabul edilebilir. Buna karşın, kripto para olarak bir transfer yapılmasını sağlamak üzere ilamsız icra takibi yapılamaz. Nitekim, genel haciz yoluyla takipte altın alacağının aynen talep edilememesi de benzer bir durumdur.
Kambiyo senedine özgü haciz yolu ile takip yapılması için senedin kambiyo senedi vasfı taşıması gerekir. Kambiyo senetlerinde ülke parası veya yabancı para bedel olarak gösterilmelidir. Kripto paraları, ülke parası ya da yabancı para kabul etmek doğru olmaz. Bu nedenle, kripto paraların kambiyo senetlerine özgü haciz yolu il takibi de söz konusu olmayacaktır. Çünkü, bedel kısmına kripto para yazılması senedi kambiyo senedi olmaktan çıkaracaktır. Belirli bir kripto paranın transfer edileceğini öngören kambiyo senedi geçersiz görülmelidir. (5)
Kripto paraların eşya olarak kabul edilmesi ve aynen ifasının talep edilmesi halinde, ilamlı icra yoluyla takibin konusu olabilir. Bunun için önce mahkemeye başvurulup ilamın alınması gerekmekte olup ilamlı icraya başvurulmasının akabinde borçlu kendisine tebliğ edilen icra emrinden sonra borcunu ifa etmezse haciz aşamasına geçilir.
2.2. Kripto Paraların Haczedilmesi
Haciz, konusu para alacağı olan kesinleşmiş takipte alacaklının talebi ile borçlunun borcuna yetecek kadar malı ve hakkına cebri icra yolu ile el konulmasıdır. Kripto paraların değeri para ile ölçülebildiğinden haczedilebilecek malvarlığı değerleri arasındadır. 2004 sayılı kanunun 82 ve 83. maddelerinde haczi mümkün olmayan mal ve alacaklar belirtilmiş olup kripto paralarla ilgili bu konuda bir düzenleme olmaması ve İİK m.82 ve 83’te sayılanlar arasında kripto paraların bulunmaması nedeniyle kripto paraların haczi mümkündür. (6)
Soğuk cüzdanda muhafaza edilen kripto paraların varlığının hukuki açıdan tespiti zor olduğundan borçlunun mal beyanında bulunması suretiyle cüzdanında kripto paranın mevcut olup olmadığı anlaşılacaktır. Mal beyanı, 2004 sayılı kanunu 74. maddesinde düzenlenmiştir:
‘’ Mal beyanı, borçlunun gerek kendisinde ve gerek üçüncü şahıslar yedinde bulunan mal ve alacak ve haklarında borcuna yetecek miktarın nevi ve mahiyet ve vasıflarını ve her türlü kazanç ve gelirlerini ve yaşayış tarzına göre geçim membalarını ve buna nazaran borcunu ne suretle ödeyebileceğini yazı ile veya şifahen icra dairesine bildirmesidir.’’
Anılan hükme göre borçlu hem kendisinde hem de üçüncü kişide bulunan malvarlığını bildirmelidir. Bu durumda borçlu kendi cüzdanında ya da üçüncü bir kişide bulunan kripto paraları mal beyanıyla bildirmelidir. Mal beyanında bulunmayan borçlu hakkında 2004 sayılı kanunun 76. maddesine göre tazyik hapsi uygulanabilecektir. Ayrıca, mal beyanında bulunup mal varlığında kripto para bulunduğunu bildirmeyen borçlunun daha sonra kripto varlığı bulunduğunun öğrenilmesi hâlinde, hakkında 2004 sayılı kanunun 338. maddesine (gerçeğe aykırı beyanda bulunma suçu) göre de işlem yapılması söz konusu olabilecektir.
Kripto para cüzdanlarından sıcak cüzdan internete bağlıdır ve çevrimiçi saldırılara açıktır. Soğuk cüzdanlar ise internete bağlı olmadığından çevrimiçi saldırılara karşı daha güvenlidir. İİK m.80/3 gereğince borçlu kilitli yerleri açmaya mecburdur. İcra memuru kripto paraların sıcak cüzdanda bulunduğunu biliyorsa, borçludan gizli anahtarını girerek cüzdanını açmasını isteyebilir. Kripto paralar sıcak cüzdan tutulmuyor donanım şeklinde saklanıyorsa İİK m80/4 kapsamında kıymetli şey olarak değerlendirilip icra memuru tarafından bulunduğu yer zorla açtırılıp alınabilir. (7)
Kripto paraların haczi durumunda, 2004 sayılı kanunun 88. maddesi gereğince icra dairesinde muhafazası gerekeceğinden, söz konusu muhafaza işleminin nasıl gerçekleşeceği sorunu gündeme gelecektir. Bu doğrultuda, icra dairelerine kripto para cüzdanları oluşturularak borçlunun kripto para cüzdanında bulunan ve haczedilen kripto paraların bu cüzdanda muhafaza edilmesi görüşü kabul edilebilir niteliktedir.
Ayrıca, ÖKVKDY’nin 4/2 maddesine göre kripto paralara ilişkin ödemelerin banka kanalıyla yapılmasının zorunlu olması sebebiyle, kripto para platformlarına (BinanceTR, BTCTürk, Paribu, Papara Elektronik Para vb.) 2004 sayılı kanunun 89. maddesine dayanarak haciz ihbarnamesi gönderilebilmektedir. Borçlunun üçüncü bir kişide kripto para alacağının var olduğuna ilişkin beyan haciz ihbarnamesinin gönderilmesi için yeterli olacaktır.
III- Sonuç
Kripto para varlıkları, günümüzde yasal bir statü kazanamamış hatta kripto para varlıklarının kullanımına ilişkin çeşitli yasaklayıcı düzenlemeler yapılmıştır. Bu hukukî durum, kripto para varlıkların para, menkul kıymet veya eşya niteliklerinden birini haiz olduğu gerçeğini değiştirmemektedir. Kripto paraların, gelecekteki akıbetleri ne olursa olsun, bugün için çeşitli alışverişlerde kullanıldığı ve birikim aracı olduğu açık olup birikim aracı olan bir varlığın, niteliği gereği icra hukukunun konusu olduğu tartışmasızdır. Alacaklıların alacaklarını tahsil etmekte yaşadıkları güçlükler, kripto para kullanımının giderek yaygınlaşması ve borçluların alacaklılarından mal kaçırması yolunda aracılık etme potansiyeli de düşünüldüğünde kripto paraların haczinin ivedilikle tartışılması, ardından uygulamaya yönelik çözümler üzerinde durulması gerekmektedir.
Av. Anıl Sağlam
Kaynakça:
1. European Central Bank, Virtual Currency Schemes- A Further Analysis, 2015, s.25 (https://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/virtualcurrencyschemesen.pdf,
2. Farell, R. (2015). An Analysis of the Cryptocurrency Industry. Wharton Research Scholars.
3. Balıkçı, Eylül, ‘’Dava ve Takip Konusu Olabilmesi Bakımından Kripto Paralar’’, Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi
4. Bilgili, Fatih, Cengil, Fatih, ‘’Blockchain ve Kripto Para Hukuku’’
5. Yardımcı, Taner Emre, “İcra Takibi Yoluyla Bitcoin Alacağının İleri Sürülmesi ve Borçlunun Bitcoininin Haczedilmesi”, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi
6. Balıkçı, s.300
7. Balıkçı, s.301
