1. İlgili
Pazar Kavramı
Rekabet
Hukuku kurallarının uygulamaya geçirilmesi için ilgili pazarın belirlenmesi
gerekmektedir. Türk hukuk sistemi içerisinde rekabet hukukunun temel mevzuatını
oluşturan 4054 Sayılı Kanun’un birinci maddesinde “Bu Kanunun amacı, mal ve
hizmet piyasalarındaki rekabeti engelleyici, bozucu veya kısıtlayıcı anlaşma,
karar ve uygulamaları ve piyasaya hakim olan teşebbüslerin bu hakimiyetlerini
kötüye kullanmalarını önlemek, bunun için gerekli düzenleme ve denetlemeleri
yaparak rekabetin korunmasını sağlamaktır.” denilerek, kanunun “mal ve hizmet
piyasalarında” meydana gelen rekabeti bozucu, kısıtlayıcı, engelleyici
eylemleri önlemek amacı belirtilmiştir. Buradan anlaşılan rekabet hukuku
kapsamında gerçekleştirilecek işlemlerin tamamının ilgili pazar üzerinden
yapılacak araştırma ve değerlendirmelerle meydana geleceğidir. Bu durumda,
ilgili Pazar kavramı ve somut olaylar özelinde ilgili pazarın doğru
tanımlanması rekabet hukuku kapsamında büyük önem arz etmekte olup, pazarın
yanlış değerlendirilmesi halinde; yanlış hukuki neticeler, birtakım iktisadi
değişiklikler ve hak kayıpları doğabilecektir. Zira, rekabet davalarında hemen
hemen her olayda yapılan ilgili pazar analizi, bir anlamda devletin hakemlik
yapacağı alanın sınırlarını çizerken, bir anlamda da bazen ilgili teşebbüslerin
bazen de teşebbüslerin faaliyetlerinden zarara uğrayan diğer tarafların
ekonomik davranışlarında karşı karşıya oldukları rekabetçi kısıtları
belirlemektedir. [1] Bu makalede, temel olarak Avrupa Komisyonu
tarafından 2024 yılında yayımlanan “İlgili Pazar Rehberi”nin [2] getirdiği
yenilikler üzerinde durulacaktır, bunun için Avrupa Birliği başta olmak üzere
kısaca dünyadaki rekabet hukuku düzenlemeleri çerçevesinde ilgili pazar kavramı
açıklanacaktır.
2. İlgili
Pazar Kavramının, Hukuk Sistemleri İçerisindeki Yerini Alma Süreci
İlgili pazar
kavramı, her ne kadar çoğu hukuk sisteminde açıkça tanımlanmamış ve
açıklanmamışsa da Avrupa Birliği ve Amerika başta olmak üzere pek çok ülkede
birtakım ikincil düzenlemelerle bu kavramın çerçevesi ve hukuki niteliği
çizilmeye çalışılmıştır. Türk hukuk sisteminde rekabet hukukun temel mevzuatı
olan 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun’da da ilgili ürün pazarına
yönelik herhangi bir tanım yer almamakla birlikte, kurulun 08-04/56-M sayılı,
10.01.2008 tarihli kararı ile yayımlanan “İlgili Pazarın Tanımlanmasına İlişkin
Kılavuz”da ilgili pazara yönelik açıklamalar ile bu pazarın nasıl tespit
edileceğine yönelik kurallar düzenlenmiştir.
İlgili
pazar kavramının kanunda açıkça düzenlenmemesinin, belki de düzenlenememesi
denmeli, gelişen teknolojik ve ekonomik yapının beraberinde sektörlerin de
hızla değişmesi, bu değişim beraberinde sektörel üretim ve tüketim faaliyetleri
kapsamında hesaplanan arz ve talep dengelerinin de etkilenmesi, yaşanan
gelişmeler beraberinde, üretim ve tüketim ürünlerinin birtakım ürünlere hızla
ikame nitelik kazanması veyahut çeşitli teknolojilerle çeşitli ürünlerin hızla
pazara girişi ile sektörlerin ayrışması gibi sebepleri olduğu söylenebilir.
ABD’de,
ilk defa 1968 yılında yayımlanan ve 1992 yılında revize edilen “Birleşme
Rehberi”nde pazar tanımına ilişkin birtakım bilgiler de yer almaktadır. [3] Bu
rehberde, ilgili pazar tanımında temel olarak yalnızca talep ikamesi esas
alınırken arz ikamesi, ilgili ürün pazarında katılımcı olarak bulunan
teşebbüslerin tespiti ile giriş analizlerinde dikkate alınmaktadır. [4]
Avrupa
Birliği’nde de ilgili pazar kavramına yönelik ilk düzenlemelere, benzer şekilde
birleşmelere yönelik tüzüklerde rastlamak mümkündür. Avrupa Birliği, ABD'den
oldukça uzun bir süre sonra, 1997 yılında, ilgili pazar kavramını açıklamak
amacıyla bir rehber yayımlamıştır. Bu rehberde Komisyon, pazar tanımına ilişkin
genel açıklamalara ve tanım yapılırken kullanılacak deliller ve yöntemlere yer
vermiş olup Rehberin oldukça yol gösterici nitelikte hazırlandığı görülmektedir.
[5] Öyle ki; Avrupa Birliği tarafından 2024 yılına kadar ilgili
pazara yönelik yeni bir mevzuat yayımlanmamıştır.
Türkiye’de
ise, yukarıda bahsedildiği üzere Rekabet Kurulu tarafından ilgili pazar
kavramına yönelik 2008 yılında, “İlgili Pazarın Tanımlanmasına İlişkin Kılavuz”
yayımlanmıştır. Bunun beraberinde ise, Türkiye’de ilgili pazarın belirlenmesine
yönelik “Rekabet Kurulu Kararlarında Kullanılan İktisadi Analizlere Yönelik El
Kitabı” yayımlanmıştır.
Avrupa Birliği
tarafından 1997 yılından itibaren ilk kez yenilenen İlgili Pazar Rehberi’nin
getirdiği değişiklik ve yenilikler aşağıda incelenecektir.
3. Avrupa
Birliği Tarafından 2024 Yılında Yayımlanan İlgili Pazar Rehberinin Getirdiği
Yenilikler ve Değişiklikler
2024
yılında yayımlanan Rehber’de tebliğ amacı, Rekabet Hukuku uygulamalarında
ilgili pazar kavramının nasıl uygulanacağına rehberlik etmek olarak
belirtilmiştir. Bunun yanı sıra; bu yeni rehberin içeriğine hızlıca göz
atıldığında, rehberin temelde ilgili pazar uygulamalarına olabildiğince netlik
kazandırma ile çevresel ve dijital dönüşümlere ayak uydurma amacı taşıdığını
söyleyebiliriz.
Zira Rehber’de
ilgili pazarın belirlenmesinde dikkate alınan kavramlardan talep ikamesi, arz
ikamesi, potansiyel rekabet kavramlarına dair açıklamaların yanı sıra
sürdürülebilirlik gibi ekonomi ile direkt ilgili olmayan birtakım parametreler,
ilgili pazar kavramı ile birlikte değerlendirilmiştir. Arz ve talep ikamesine
yönelik olarak, 2024 yılında yayımlanan bu Rehber’de arz ikamesinin ilgili pazar
belirlenmesinde göz önünde tutulması gerektiğinde yönelik birtakım açıklama ve
kararlara yer verilmiştir. Bu konu temelde Rehber’in 34. paragrafında yer
almaktadır. Bu paragrafta, birtakım sektörlerde tüketicilerin bazı ürünleri
farklı amaçlarla kullanmak üzere talep etmesine, ürünlerin birbirlerine tüketim
ikamesi olmamasına rağmen, bir şekilde aynı pazara dahil edilebileceğinden
bahsedilmiştir. Bu bahis, Komisyon tarafından paslanmaz çelik üretim sektörü
kapsamında değerlendirilmiş bir olay ile örneklendirilmiştir. Komisyon, her ne kadar müşterilerin farklı
amaçlar için farklı ürünler tercih ettiği görülmekteyse de, üreticilerin ilgili
ürünleri kısa sürede, aynı maliyet ile ürettiği tespitinden yola çıkılarak
ilgili ürünleri tek bir Pazar içerisinde kabul etmiştir. Bahsedilen tespitlerin
yapıldığı bu dosya “M.6471 Outokumpu/INOXUM” olarak anılmakta
olup, Rehber’in 120 ve 121. paragraflarında ilgili karara yönelik teknik ve
iktisadi tespitlere yer verilmiştir.
Bunun
yanı sıra, Rehber’de asıl dikkat çeken ve yenilik getiren konuların; özellikle dijital
piyasalarda ilgili pazarın belirlenmesine yönelik birtakım yöntemler öngörülmesi
olduğu söylenebilir. Rehber’in 4.5. numaralı başlığı “Market definition in
the presence of after-markets, bundles and (digital) ecosystems” başlığını
taşımakta olup 104. paragrafta dijital piyasalarda karşılaşılabilecek
ürün sınıflarından bahsedilmiştir. Bunun yanı sıra, dünyadaki gelişmeler
beraberinde düzenlenen bu Rehber’de, yeniliğin ve gelişimin yoğun olduğu
sektörlerde pazar tanımın ne şekilde belirleneceğinden de bahsedilmişidir. Yine
bu konu 4.3. numaralı “Market definition in the presence of significant
R&D” başlığı altında ele alınmıştır. Rehber’de yüksek Ar-Ge
faaliyetleri ile karakterize edilen sektörlerin Komisyon tarafından özellikle
dikkate alındığı belirtilmiştir. Burada, inovasyon çabalarının ve
çalışmalarının nihai ürün açısından sonucunun belirsiz olabileceği
vurgulanarak, Komisyonun bu sektörlerde gerçekleştirdiği süreçlerde ilgili
pazar tespitinde çeşitli potansiyel Ar-Ge sonuçlarını dikkate alabileceğinden
bahsedilmiştir. Bu konuya yönelik örneklere 91. paragraf ve devamında yer
verilmiştir. Rehber’de her ne kadar bu
gibi sektörlerde ortada tam anlamı ile bir ürün mevcut olmasa da Komisyonun; Ar-Ge
faaliyetleri sürecinde gerçekleştirilecek rekabete aykırı eylemlere ilişkin
davalarda, geliştirilmekte olunan ürünlerin, pazar tanımında dikkate
alınabileceği gibi yeni ve farklı konulara değinilmiştir. Komisyon tarafından,
ilgili konularda bahsi geçen potansiyel durum sonuçlarının dikkate alınabilmesi
için güçlü kanıtlar gerektiğine de yer verilmiş, Rehber’in ilgili pazar
tanımına yönelik netlik ve belirlilik kazandırma misyonu korunmuştur.
Bunun
yanı sıra Rehber’de yapılan yeniliklerden bir diğeri, ilgili pazar tanımında
kullanılan temel yöntemlerden olan SSNIP (small but significant and
non-transitory increase in price) testine yönelik birtakım açıklamalarda
bulunmuş olunmasıdır. SSNIP testi, talep ikamesini göz önüne alan bir
yöntemdir. Zira test, Pazar tanımının ürünlerin fiyat değişikliğine oranla
müşterilerin tercihlerinin değişip değişmediğine yönelik incelemeye
dayanmaktadır. Rehber’de 3.2.1.6. numaralı “Implementations of the SSNIP
test” başlığı altında testin her bir vakıa için özel koşullara bağlı
olabileceğinden bahsedilmiş, testin ilgili pazar tespitinde kullanılan iktisadi
hesaplamaları açıklanmıştır. Rehber’de bu testin fiyatı belirlenemeyen ya da
bulunmayan ürünler için (örneğin; medya sektöründe yer alan birtakım ürün ve
hizmetler) uygulanamayacağından bahsedilmiştir. Buradan, belki de ürün
tanımında en yaygın yöntemlerden biri olarak kullanılan SSNIP testinin gelişen
teknoloji ile birlikte uygulama alanının daraldığı, Komisyonun değişen pazarlar
için yeni tespit yöntemleri geliştirmekte olduğu anlaşılmaktadır.
5. Sonuç
AB
Komisyonu tarafından oluşturulmuş, 1997 yılından 2024 yılına kadar herhangi bir
değişiklik yapılmamış İlgili Ürün Rehberi’nin; hızla değişen ve gelişen
sektörlerin yanında, rekabete aykırı eylemlerin tespitine devam edilebilmesi
için hukukun da değişmesi gerektiği gözetilerek ve ekonomik, teknolojik ve
ticari gelişmelerin detaylıca irdelenerek hazırlandığı görülmektedir. Zira, yukarıda
da bahsedildiği üzere; Rekabet Hukuku’nun uygulama alanı bulabilmesi ancak
ilgili pazarın tespiti ile mümkünüdür, ilgili ürün pazarı ise ancak sektörlerin
başta güncel üretim ve tüketim faaliyetleri olmak üzere iktisadi hareketlerinin
tespiti ile mümkündür. Hızla gelişen teknoloji; beraberinde birçok pazarda
değişiklik meydana getirmiş ve yeni pazarlar doğurmuş, neticeten de rekabet
hukukunun etkili olabilmesi amacı ile Komisyon’un ilgili pazarlara yönelik yeni
bakış açıları geliştirmesini zorunlu kılmıştır.
Stj. Av.
Melda İz
Kaynakça:
1. İlgili
Pazar Kavramı ve İlgili Pazar Tanımında Kullanılan Nicel Teknikler, Murat
Çetinkaya
2. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=OJ%3AC_202401645
3. https://www.justice.gov/sites/default/files/atr/legacy/2007/07/11/11247.pdf
4. Yoğunlaşmaların
Kontrolünde Esnek Hukuk ve İktisat Yaklaşımları: ABD’deki Yeni Yatay
Birleşmeler Rehberi Hakkında Görüşler, Gönenç Gürkaynak İsmail Serdar Dalkır,
Murat Hakan Özgökçen, Ahmet Buğra Aydın, Ceren Yıldız
5. İlgili
Pazar Kavramı ve İlgili Pazar Tanımında Kullanılan Nicel Teknikler, Murat
Çetinkaya
